Verzet rond Culemborg

Gemeente Culemborg > Verzet in Culemborg

Het georganiseerde verzet in Culemborg

In het najaar van 1941 werd in Culemborg Pieter Beltjes gepolst of hij interesse had om leiding te geven aan de OD (= Ordedienst), een organisatie die in actie moest komen als de Duitsers de macht weer zouden kwijtraken. Meestal waren dat personen die uit het leger kwamen (KNIL o.a.) of die in de mobilisatie actief waren geweest. In Culemborg waren dat Beltjes, Van Dam, Koedam, Verheus en Gramberg. Het kwam neer om netwerken op te zetten voor het Uur U.

Toen in het najaar van 1942 de jodenvervolging echt op gang kwam en er ook maatregelen werden afgekondigd tegen studenten, jonge mannen en reserve-militairen en kwam het onderduiken echt in zwang. Er ontstond langzamerhand een landelijke organisatie, die toen nog werd aangeduid met de Beurs. Hier werden op vergaderingen onderduikadressen en bonnen uitgewisseld.

In de West-Betuwe kwam het georganiseerde verzetswerk pas laat op gang. Aan onderduikers werd veelal plaatselijk hulp geboden, maar er zat nog geen organisatie achter. Daar kwam pas verandering toen de studenten Henk Leusink en Hans Merkens in april 1943 de Betuwe introkken om er een netwerk op te bouwen. Zij doorkruisten een gebied dat reikte van Kesteren tot aan Gorinchem. Ze informeerden bij mensen die als betrouwbaar bekend stonden, zoals onderwijzers, artsen en dominees. In Culemborg kwamen ze in contact met Ds. Roubos, die hen in contact bracht met Henk Vermeulen, die boekhouder was bij zagerij Verwoert op de Weidsteeg en woonde op de Van Pallandtdreef 3. Henk werd gevraagd om het plaatselijk LO werk te organiseren. Hij kreeg hulp van zijn buurman Jaques Scheffel en de hervormde hulppredikant Henk van Druten. Ook van wethouder Klumper, die een meubelfabriekje had bij de haven.

Christelijke School in 't Veld Bron: onbekende schilder

Tevens had Henk contact met het schoolhoofd Van Bemmel, van de tweemansschool in het Culemborgse Veld, bij de zgn. Bradaal. Het lag op de grens tussen Culemborg, Beesd en Acquoy en was bestemd voor kinderen van de 'veldbewoners'. Het werd gesticht m.m.v. de adelijke familie Van Verschuer uit Beesd en heeft daar tot 1965 gestaan. In dit schoolgebouw werden vaak piloten en onderduikers ondergebracht.

Een belangrijke medewerker van Vermeulen was Carel Nijhof. Die woonde op de Triowijk. Zijn werk bestond uit de bezorging van distributiekaarten en bonnen en verzorging van adressen voor onderduikers. Ook de verspreiding van illegale lectuur hoorde daarbij. Ook moest hij gelden inzamelen bij grote industriëlen uit de stad, zoals Laan, Schorer en Van Hoytema.

Hans Merkens werd opgepakt en voor hem in de plaats kwam een andere student: Leo Lamers. Hij hield zich vnl. met de Bommelerwaard bezig. De student Huib Leusink was meer actief in Geldermalsen e.o. Tenslotte nog Jouke de Boer die Culemborg onder zijn hoede nam, want daar was hij in de Tollenstraat al ondergedoken. Hij stond onder supervisie van Henk Das, districtsleider van LO Utrecht.

Toen de geallieerde legers in juni 1944 in Normandië waren geland, kwam er ook een jubelstemming in Nederland. Er was behoefte aan verzetsgroepen die door sabotage, inlichtingenwerk en militaire activiteit de strijd tegen de Duitsers konden ondersteunen.

Uit hulp aan onderduikers, kwamen de knokploegen (KP) voort. Ook in Culemborg kwam er een Knokploeg, waarvan de kern uit 6 personen bestond.

De KP-Culemborg bestond uit een stadsploeg en een Veldploeg uit het Beesdsche Veld, nabij Bradaal. Hierbij waren in de loop van het laatste oorlogsjaar in totaal zo'n dertig personen bij betrokken.

Uit foto-archief van: Ypma

De stadsploeg van de KP (Knokploeg) marcheerde op op 5 mei 1945 naar het tijdelijke gemeentehuis aan de Varkensmarkt. Achter het gebouw Maria Regina poseerde de groep voor fotograaf Ypma uit de Zandstraat.

Op de foto:
Eerste rij: Aart Veen, J. Wijkhuyzen, Dick Vermeulen, Bernard Veen, Cor Vermeulen, Eef Hoeven, Adri Houterman, Anton Spierenburg.

Tweede rij: Jules Zwart, Henk van Os, H. van Kuyk, Jan van den Berg, Toon van Zanten, L. van Leeuwen, Cees Visser.
Derde rij: Piet Smits, J. Pietersen, Piet Veen, Rias Deen, Cees van Os.

Klik hier voor het verhaal van het jongste lid van het plaatselijk verzet Dick Vermeulen, op foto vooraan 3e van links.

Uit foto-archief van: Ypma

De zgn. Veldploeg stond onder leiding van Rien Springer en presenteerde zich op bevrijdingsdag 7 mei bij het tijdelijk Stadhuis, Maria Regina, op de Varkensmarkt.

Van links naar rechts: Daam van Dijk, Jan van Dijk, Teunis de Jong, Rien de Jong, Janus Meijdam, Sijb de Groot, Drikus van Bruggen, Koos den Brave, Niek van Eck, Jan Heykoop en Rien Springer.

Bernard Veen, zoon van de bekende hotellier op de hoek van Markt/ Everwijnstraat, werd door Jouke de Boer als de leider van de Culemborgse KP gevraagd. Samen met jachtopziener Daam van Dijk uit het Beesdsche Veld en Dick Vermeulen vormden zij de kern van het eerste uur. Rijksveldwachter Rien Springer, Toon van Zanten, een vriend van Dick, en jachtopziener Janus Meijdam voegden zich er al spoedig bij.

Door de KP werden overvallen uitgevoerd op distributiekantoren, vanwege de benodigde bonkaarten voor onderduikers. Ook werd voor de voedselvoorziening vlees en graan in beslag genomen bij Duitsgezinde boeren in de omtrek. De benodigde wapens werden verkregen uit droppings.

Verder werden er sabotage gepleegd door het doorknippen van telefoonlijnen en aanslagen op de spoorlijn Utrecht-Den Bosch. Bij één van die laatst genoemde acties werden als vergelding langs de spoorlijn door de Duitsers drie boerderijen van de families Van Dord, Van Bemmel en Middelkoop in brand gestoken.

Aan de Rietveldseweg bij De school in 't Veld van schoolhoofd Van Bemmel, waren veel onderduikers ondergebracht. Die bleven daar nooit langer dan zes weken en werden dan overgebracht richting Leerdam.

De Culemborgse OD en KP fuseerden na "Dolle Dinsdag", op 5 september 1944, tot de Binnenlandse Strijdkrachten (BS). Ze hadden contacten in het hele rivierengebied. Dat was ook nodig als Engelse en Amerikaanse militairen die in Culemborg of in het Beesdsche Veld waren ongergedoken, naar Zuid-Nederland moesten worden gebracht. Deze Betuwse pilotenvluchtroute liep via de coödinatoren Toon Beijnen in Beusichem en Jo van Koeverden in Buren. Klik hier voor meer info over deze vluchtroutes.

Bronnen:

Culemborg 40 jaar bevrijd (Bijlage CC in mei 1985)

Div. berichten uit de Culemborgse Courant, jaargang 1945

Tussen Waal en Lek 1939-1945 van J.M. van Alphen

Het Grote Gebod, gedenkboek van het verzet in LO en LKP