Graf Belgische Duitser in Varik

Gemeente West Betuwe > Gesneuvelde Duitse militairen

Achternaam: Nussbaum
Voornamen: Gerhard Joseph

Voorletters: J
Beroep: steenhouwer
Geboorteplaats: Raeren, gem. Eupen (B)
Geboortedatum: 22-05-1904
Overlijdensplaats: Est en Opijnen
Overlijdensdatum:19-12-1944

Begraafplaats: R.K.-begraafplaats

Gemeente: Varik (Gem. West Betuwe)
Vak:
Rij:

Nummer:

Het verhaal van Josef Neumann/Nussbaum

Op 27 april 1947 schreef L. Wilde, secretaris van het Rode Kruis in Ubbergen, een brief aan het gemeentebestuur van Varik. Hij had vernomen dat op het RK-kerkhof in Varik een zekere Josef Neumann begraven lag, geboren op 26 september 1912 in Eupen, België. Volgens Wilde had Neumann de Belgische nationaliteit en was hij in 1940, na de annexatie van Eupen en Malmédy door Duitsland, gedwongen dienst te nemen in de Duitse Wehrmacht.

Toen de heer Wilde begin 1947 weer in België was, heeft hij hiervan bij de bevoegde instanties in Eupen mededeling van het overlijden van Neumann gedaan. Zij vroegen echter om een officiële overlijdensakte, zodat zij zijn familie konden inlichten. Dhr. Wild vroeg in zijn brief ook of de gemeente Varik daarover beschikte en of zij bijzonderheden over de dood van Neumann konden geven.
Dhr. Wilde vernam in Eupen dat de moeder van Josef in 1942 voor het laatst iets van haar zoon had gehoord, toen hij in het Russische Tarnopol verbleef.

De burgemeester van Varik reageerde op 2 mei 1947 en bevestigde dat Josef Neumann op het RK-kerkhof was begraven. Er was echter geen overlijdensakte opgemaakt, omdat Neumann volgens hem als Duitse staatsburger gold, en volgens verordening nr. 39/1941 mocht een overlijdensakte alleen door de Duitse burgerlijke stand worden opgemaakt. Hij kon geen nadere informatie geven over Neumanns verblijf in Varik, omdat hij en zijn personeel in die periode afwezig waren. Hij verwees naar Johannes "Hannes" Saris in Varik, bij wie Neumann ziek achter zou zijn gebleven toen zijn onderdeel vertrok. Ook pastoor C.M. Voorbij kon mogelijk meer informatie verstrekken.

Geboorteakte van Joseph (Bron RaR, Tiel)

De burgemeester van Varik was kennelijk niet op de hoogte dat in de naburige gemeente Est en Opijnen wél een overlijdensakte was opgemaakt. Volgens deze akte (nr. 29, gemeente Est en Opijnen) overleed Josef op 19 december 1944 om 9 uur 's morgens in Opijnen onder de naam Gerard Josef Nussbaum. Hij was geboren in Raeren (buurgemeente van Eupen), was 40 jaar oud en had als beroep steenhouwer. De namen van de ouders waren onbekend bij de aangever, Gijsbertha Hendrika van Buren (de enige vrouwelijke aangever in 1944!). Een jaar later werd in de correspondentie van de gemeente Varik de naam van Neumann plots aangepast naar Nussbaum, evenals zijn geboortedatum. De reden hiervoor is onduidelijk.

Op 30 april 1948 schreef de burgemeester van Varik aan het Rode Kruis dat er op de RK-begraafplaats een militair begraven lag die vermoedelijk behoorde tot de Duitse Wehrmacht, Belgisch was en afkomstig uit Eupen-Malmédy. De naam die hij doorgaf was: Nussbaum, Josef, geboren 22 mei 1904 te Raeren, Kreis Eupen. Hij behoorde tot de Kriegsmarine en had de rang van matroos. Hij overleed omstreeks december 1944.

R.K.- begraafplaats in Varik. Links vooraan is de plaats van het graf van Gerhard Nussbaum (Bron foto: R. v.d. Velde)

Op 3 juni 1954 bezocht een afgevaardigde van het Ministerie van Oorlog het militaire graf op de RK-begraafplaats in Varik. Het bleek goed onderhouden te zijn. Het hoofd van de afdeling Gravendienst meldde dat het naamplaatje op het betonkruis pas kon worden toegezonden na verificatie van gegevens uit Berlijn.

Tot zover alle informatie die in het Regionaal Archief Rivierenland in Tiel voorhanden is.

Bron kaartje: Wikipedia

De Oostkantons en de historische context

De Oostkantons, soms ook met Oost-België of Eupen-Malmedy aangeduid, zijn de kantons Eupen (inclusief Kelmis = Neutraal Moresnet), Malmedy en Sankt Vith. Zij zijn gelegen in het oosten van de Belgische provincie Luik en grenzen aan Duitsland. Na de Eerste Wereldoorlog werden deze gebieden, ingevolge het Verdrag van Versailles, geannexeerd door de Belgische staat. Ze vormen taalkundig en cultureel een overgangszone tussen België en Duitsland. Er wonen in 2019 bijna 100.000 mensen, waarvan driekwart in de Duitstalige gemeentes en de rest in Malmedy en Weismes.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog voegde Hitler deze gebieden in 1940 weer bij Duitsland. De bewoners werden als Rijksburgers beschouwd en moesten dan ook tegen wil en dank in het Duitse leger dienen. Meer dan 8.000 mannen werden ingelijfd in de Duitse Wehrmacht, meer dan 2.000 soldaten stierven, voornamelijk aan het Russische Oostfront. Dit heeft na de oorlog tot schrijnende toestanden geleid, toen de overlevenden tijdens de repressie door de Belgische staat voor landverraad aangeklaagd werden en de omgekomenen een publiek monument ter nagedachtenis werd ontzegd.

Na de oorlog werden de kantons opnieuw Belgisch.

(Bron: vrij naar Wikipedia)

Het dagboek van pastoor C.M. Voorbij

R.K.-kerk met pastorie in Varik (Bron foto: R. v.d. Velde)

In het voorjaar van 2017 verscheen in het periodiekje ’t Senioortje van Welzijn Neerijnen het volgende artikel:

“Onlangs ontving de redactie van de heer Tiny de Ruiter uit Haaften het onderstaande stukje. Het leek hem gepast om dit op te nemen in het Senioortje in verband met de naderende meidagen en de daarbij horende herinneringen aan de oorlog. Het betreft een (bewerkt stuk van) het dagboek van Pastoor C.M. Voorbij uit Varik aan het einde van het jaar 1944.

Op 17 september 1944 begonnen de geallieerden de grote aanval op Nijmegen en Arnhem en de Duitse troepen vluchten uit het dorpje Varik, nabij Tiel in de Betuwe, naar het oosten weg. De Duitse militair Joseph Nussbaum uit het Belgische dorpje Raeren, nabij Eupen, blijft achter. Hij was gedwongen in militaire dienst gegaan en had reeds tweemaal een poging tot desertie gedaan, maar dat was telkens mislukt. Dit keer lukte het, maar na een week waren de Duitse troepen weer terug. Joseph bleef achter bij de familie Saris, ging daarna naar de Pastorie en toen dit ook te gevaarlijk werd, bracht schoolmeester Arens hem naar het verderop gelegen dorp Opijnen. Joseph sprak alleen Duits en Frans.

Op 18 november 1944 had het verzet het plan klaar om hem de rivier de Waal en de Maas over te brengen, maar op een of andere manier mislukte dit. Joseph raakte gedesillusioneerd en stierf op 19 december 1944 aan heimwee in Opijnen. Hij werd op 22 december op het RK-kerkhof te Varik begraven onder de schuilnaam Johan Margaretha Koders."

Verdere naspeuringen en informatie uit het Bundesarchiv

De webmaster nam in april 2024 contact op met het Bundesarchiv in Berlijn en ontving de persoonskaart van Gerhard Josef Nüssbaum. Hieruit bleek dat zijn ouders Friedrich Joseph Nüssbaum en Wilhelmina Hubertina Schmetz waren. Zij trouwden in 1902 in Raeren en woonden in Eynatten, gemeente Raeren. Dit dorpje was tot 1971 een zelfstandige gemeente, daarna maakte het deel uit van gemeente Raeren. Ze kregen behalve Gerhard samen nog 5 kinderen:

Leonard: getrouwd, geen kinderen, overleden in Raeren
Hubert: getrouwd, verhuisd op 24/08/1937 naar Eupen-Kettenis
Maria: getrouwd en verhuisd op 09/09/1937 naar Eupen, overleden in Raeren
Anna: getrouwd, geen kinderen, overleden in Raeren
Johann: getrouwd, overleden in 1944

Gerhard was net als zijn vader en broers Leonard en Johann van beroep steenhouwer. Ze runden hun eigen steengroeve en produceerden bijvoorbeeld grafstenen, maar ook deur- en raamomlijstingen.

Mutsband. Bron: emedals.com

Gerhard maakte als matroos deel uit van de Duitse Kriegsmarine, zijn onderdeel staat aangeduid als 10e Schiffs-stamm-abteilung. In de laatste fase van de oorlog werd alles wat over was van andere eenheden of niet meer nodig was als eenheid ingezet. Hierdoor kwamen veel soldaten van de marine en luchtmacht bij de Waffen SS of het leger terecht. Dit was een gangbare praktijk. Er waren echter ook marine-infanterie-eenheden die snel werden opgeleid voor infanterieoperaties.

In 1949 bezochten schoolhoofd C.E.H. Arens en J.M. Saris de familie van Nüssbaum in Raeren. Zij bevestigden dat Gerhard op 19 december 1944 in Opijnen aan difterie was overleden en bekrachtigden de overlijdensakte.

Op 8 juli 1953 werd de burgemeester van Raeren ingelicht over het overlijden van Gerhard Josef en werd een overlijdensakte opgemaakt. Op 16 september 1953 gebeurde dat bij de Burgemeester van Eynatten.
Op 24 augustus 1970 werd op zijn persoonskaart vastgelegd dat hij niet herbegraven zou worden op het Duitse Ereveld in Ysselsteyn, conform de wens van zijn familie.

Contact met de familie Nussbaum

De webmaster kwam in april 2024 in contact met een neef van Gerhard, de 82-jarige Leo Nussbaum. Hij woont in Kettenis, tussen Eupen en Raeren gelegen. Hun vaders waren broers geweest.

Hij schreef mij o.a. het volgende: "In 2022 vond ik in het deel van het Rijksarchief in Eupen (dat na de overstromingsramp van juli 2021 van Luik naar Eupen werd overgebracht) een proces-verbaal van verhoor: Op 22 jan 1953 werd mijn oom Leonard Nussbaum, geboren 07 aug 1905, schoenmaker (zonder zijn broers heeft hij het steengroevebedrijf niet hervat) verhoord in opdracht van de procureur des Konings.

"In november 1945 ontving mijn vrouw een brief van het Ministerie van Binnenlandse Zaken om zich te melden voor het in ontvangst nemen van de bezittingen van mijn overleden broer. ..."Het betreft ... een portemonnee met loonboekje op naam van mijn broer en een vals Nederlands persoonsbewijs met foto van mijn broer, maar op naam van KODERS Johann, Margaretha, geboren op 21 juli 1907 te Deventer, Nederlandse Nationaliteit." Hoe dit bureau in het bezit is gekomen van deze dingen, kan ik niet zeggen.
"Informatie (van de rijkswacht)" ... Een rapport over de dood van NUSSBAUM Joseph, Gerhard werd verzonden door de gendarmerie van Eynatten naar het Ministerie van Wederopbouw in Brussel op 28 januari 1951 ..."

Ik kan nog niet zeggen of de documenten, inclusief de foto, die bij oom Leonard waren, na zijn dood in 1983 aan mijn oudere broer zijn doorgegeven. Omdat hij helaas drie weken geleden is overleden, zal ik het binnenkort aan zijn zoon Christoph vragen. Ik ben ook op zoek naar een foto elders."

Eind april 2024 kreeg de webmaster van het Bundesarchiv de volgende info over Gerhard Nussbaum:

1) Angehörige

Vater: Friedrich Joseph

Mutter: Wilhelmina Hubertina geb. Schmetz in Eynatten

2) Auftragung vom 24. August 1970

"Nussbaum ruht auf dem römisch katholischen Friedhof in Varik/ Holland. Er wird auf Wunsch der Angehörigen nicht umgebettet.

Laut Schreiben der Friedhofsverwaltung Ysselsteyn vom 10. Juli 1970 485/Z In Ablichtung erhalten vom VDK Kassel ...
Schreiben vom 5. August 1970 GZ:383 866/II ..."